انقلاب اسلامی ایران برخلاف انقلاب های سوسیالیستی قرن گذشته خود را با طبقه کارگر یا دهقانان همذات پنداری نکرد و استراتژی اقتصادی مشخصی برای سازماندهی مجدد اقتصاد به ارمغان نیاورد. انقلاب به غیر از حذف نرخ بهره از نظام بانکی که تنها با نام حاصل شد سیاستهای اقتصادی معدودی را مطرح کرد که بتوان استراتژی توسعه اقتصادی اسلامی نامید. مسلما سخنان پوپولیستی و طرفدار فقیرانهاش با رژیم پهلوی کاملا متمایز بود اما سیاستهای واقعیاش را میتوان در جعبههای ابزار اکثر کشورهای در حال توسعه و سازمانهای بینالمللی یافت.
جواد صالحی اصفهانی
استاد اقتصاد - ویرجینیا تک
عمل گرایی و جهان بینی رهبران فردی که فرماندهی دستگاه دولتی را بر عهده داشتند—نخست وزیران در دهه 1980 و روسای جمهور—جهت حرکت اقتصاد را تعیین کردند. سیاستهای قوی ضد بازاری دهه 1980 که دولت کالاها را جیره بندی کرد و بانکها و صنایع بزرگ را تصاحب کرد بیشتر نتیجه شرایط بود تا جنگ هشت ساله با عراق و فرار طبقه بالای دوران پهلوی.
در اوایل دهه 1990, به تعجب از بازدید از تیم از بانک جهانی و صندوق بین المللی پول, لفاظی ها و سیاست های دولت اساسا تغییر برای تبدیل شدن به طرفدار بازار. دولت ریاست جمهوری علی اکبر هاشمی رفسنجانی (1989-1997) بدون هیچ گونه مزایایی از نظر وام از این سازمان تعدیل ساختاری را اجرا کرد. به همین ترتیب تغییر دولت های پوپولیستی محمود احمدی نژاد (13-2005) به دولت نولیبرال حسن روحانی که از سال 2013 شروع شد به گسست از نظریه اقتصادی جمهوری اسلامی منجر نشد.
تغییر اصلی سیاست پس از انقلاب را می توان از مغرضانه شهری و نخبه محور به مغرضانه روستایی و پوپولیستی توصیف کرد. پوپولیسم در جمهوری اسلامی منشا طبیعی دارد—رونق عظیم نفت دهه 1970-که از نظر ورود زیاد ارز به ایران موجب وزش باد شد. انقلابیون بدون اطلاع از مزخرفات بازار جهانی نفت معتقد بودند که راه رسیدن به سرنوشت اقتصادی روشن با افزایش عواید نفت هموار شده است.
چنین تفکری بلافاصله پس از بزرگترین ریزش نفت در تاریخ ایران جای تعجب ندارد. در پنج سال قبل از انقلاب 79-1974 عواید نفت از یک تریلیون دلار (در سال 2018) فراتر رفته بود که حدود 5000 دلار برای هر نفر در سال بود. با این حال, در عرض یک دهه, رشد جمعیت, کاهش قیمت نفت, و کاهش تولید نفت تحویل در وعده های پوپولیستی بسیار دشوار ساخته شده. در طی دومین رونق نفتی 2003-2013 عواید نفتی به ازای هر نفر به یک چهارم ارزش خود در دهه 1970 و در سال 2018 به یک دهم ارزش 1970 کاهش یافت.
سود سهام سیاست های پوپولیستی
رویکرد طرفدار روستایی و طرفدار فقیر انقلاب اسلامی با ایجاد زیرساخت هایی که شکاف روستایی-شهری را از بین برده است اثر خود را بر اقتصاد و جامعه ایران گذاشت. اصلاحات ارضی شاه در دهه 1960 اولین قدم در این راستا بود اما سیاست های اقتصادی مغرضانه شهری وی در دهه 1970 با بستن شکاف بسیار کوتاه متوقف شد.
پس از انقلاب گسترش خدمات اساسی مانند برق و اب پاک که در ایران شهری قبل از انقلاب به یک امر عادی تبدیل شده بود در مناطق روستایی شتاب گرفت. تا سال 2000 این خدمات جهانی شده بود و امکانات خانگی—مانند ماشین لباسشویی و تهویه مطبوع—به طور قابل توجهی گسترش یافته بود (شکل 1 را ببینید). در دهه 1970 منابع بسیار سریعتر به محله های ممتاز شهری منتقل می شدند. به عنوان مثال در سالهای 75-1973 دسترسی ایران به پول نقد در مناطق شهری از 65 درصد به 80 درصد افزایش یافت در حالی که سود در مناطق محروم روستایی کمتر از یک درصد از 7.6 به 8.5 درصد بود.
شکل 1. تغییر در دسترسی به خدمات اساسی و امکانات اصلی خانگی
منبع: نظرسنجی در مورد مخارج خانوار و درامد خانوار.
گسترش بهداشت و تحصیلات به مناطق روستایی فقر را به شدت کاهش داد. نرخ فقر که در دهه 1970 از 25 درصد فراتر رفته بود در سال 2014 به کمتر از 10 درصد کاهش یافت. (نرخ فقر در هر دو دوره سهم جمعیت زیر خط فقر متوسط درامد بانک جهانی را حدود 5.5 دلار برای هر نفر در روز اندازه گیری می کند. یک برنامه مهم بهداشت روستایی در دهه 1980 که شامل برنامه ریزی خانواده در دهه 1990 شد و انقلابی در زندگی خانوادگی در حومه شهر ایجاد کرد و مرگ و میر و باروری نوزادان و مادران را کاهش داد. شاخص توسعه انسانی ایران در سال 1990 به دلیل سیاستهای اجتماعی طرفدار فقیرانهاش و علیرغم ویرانیهای ناشی از جنگ افزایش یافت و از شاخص توسعه انسانی ترکیه پیشی گرفت و همچنان بالاتر باقی ماند.
مقایسه سرانه تولید ناخالص داخلی ایران و ترکیه در شکل 2 در تعیین معیار و چشم انداز عملکرد کلی اقتصاد مفید است. این مقایسه همچنین نقطه ضعف ایران نسبت به ترکیه را از نظر منابع موجود برای رسیدن به سطح معینی از شاخص انسانی برجسته می کند. ایران در این مدت فاقد منابع بود و توانست با تغییر توجه به مناطق روستایی جبران کند.
شکل 2 همچنین در نشان دادن وابستگی شدید اقتصاد ایران به صادرات نفت مفید است. اقتصاد در زمان شاه و جمهوری اسلامی با بالا رفتن عواید نفت به سرعت رشد کرد و پس از سال 2011 با کاهش تحریم ها این عواید رو به زوال رفت.
شکل 2. سرانه تولید ناخالص داخلی در ایران و ترکیه در برابری قدرت خرید دلار
منبع: مدیسون داده پروژه 2018.
سرانجام برای قدردانی از میزان توسعه اجتماعی در 40 سال گذشته ترکیب متغیر طبقات اجتماعی قبل و بعد از انقلاب را در نظر بگیرید. شکل 3 نسبت جمعیت در چهار گروه درامد را نشان می دهد: فقیر, طبقه متوسط پایین, طبقه متوسط, و ثروتمندان. دادهها برگرفته از نظرسنجیهای مربوط به مخارج خانوار و درامد بیش از نیم قرن است که از سال 1984 به بعد دادهها در دسترس عموم قرار گرفتهاند. هزینه های سرانه خانوار بر اساس هزینه های سرانه خانوار است که در برابری قدرت خرید ایالات متحده کمتر از 5 دلار (فقیر) و 5-10 دلار (طبقه متوسط پایین) و 10-50 دلار (طبقه متوسط) و بیشتر از 50 دلار (ثروتمند) اندازه گیری می شود. در سال 1972 فقرا بزرگترین گروه بودند که بیش از 40 درصد جمعیت را تشکیل می دادند و طبقه متوسط کمتر از یک چهارم جمعیت را تشکیل می داد. با اولین رونق نفت, سهم فقرا کاهش یافته است به نزدیک به یک چهارم از جمعیت و سهم طبقه متوسط به بیش از یک سوم افزایش, کمی بالاتر از سهم طبقه متوسط پایین تر. پس از انقلاب این نسبت ها تا اواخر دهه 1990 که شروع به تغییر چشمگیر به نفع طبقه متوسط کردند تقریبا یکسان بود. تا سال 2011 قبل از تحریم ها حدود 65 درصد جمعیت را تشکیل می دادند و فقرا به کمتر از 10 درصد کاهش یافته بودند.
شکل 3. سهم کلاسهای درامد در ایران 1972-2017
یادداشت: فقرا تعریف شده به عنوان زندگی در خانواده ها با کمتر از $5.50 در هزینه های هر نفر در هر روز (در ص), طبقه پایین تر در range 5.5-11 محدوده, طبقه متوسط $11-50, و بقیه طبقه بندی شده به عنوان غنی. همانطور که با نظرسنجی هزینه در کشورهای دیگر, این نظرسنجی از دست ندهید بسیار غنی, که سهام خود را کمی افزایش. منبع: نظرسنجی مخارج و درامد خانوار در سالهای مختلف.
شکست های سیاست پس از انقلاب
در حالی که جمهوری اسلامی در گسترش زیرساختهای توسعه روستایی و کاهش فقر نسبتا موفق بوده است اما از دو جنبه مهم شکست خورده است.
اول اینکه در فراهم کردن فرصت های شغلی برای جوانان خود شکست خورده است. نرخ بیکاری برای جوانان تحصیلات دانشگاهی به طرز نگران کننده ای بالا است. برای مردان و زنان در سن 25-29, نرخ بیکاری هستند 34.6 درصد و 45.7 درصد, بر اساس سرشماری 2016-17. چنین نرخ بالای بیکاری برای جوانان تحصیل کرده که پس از یک دهه رشد قوی رخ می دهد حاکی از مشکلات عمیق تری در الگوی رشد اقتصادی جمهوری اسلامی است.
بزرگترین مانع ایجاد اشتغال خفه کردن بخش خصوصی تحت وزن ترکیبی بوروکراسی دولتی مداخله گر و بنیادهای همه جا و بنگاه های دولتی است. سلطه دولت از ارتفاعات فرمانده اقتصاد—بخش نفت و گاز, صنایع بزرگ, و سیستم بانکی—دلسرد ظهور بخش خصوصی. به این موانع ساختاری این واقعیت اضافه شده است که جریان عایدات نفتی فساد و همچنین سیاست های اقتصادی پوپولیستی ضد رشد را تشویق می کند.
رونق نفت دهه 2000 به ویژه در این زمینه به ویژه در عدم تهیه کشور برای تشدید تحریم های بین المللی و افزایش تنش با ایالات متحده مضر بود. رونق تشویق واردات, اجاره به دنبال, و سرمایه داری دوست صمیمی, و همچنین اشتغال صدمه دیده. صادرات نفت دولت پوپولیست احمدی نژاد را قادر ساخت تا نرخ ارز را پایین نگه دارد که این امر باعث تشویق واردات ارزان و دلسرد کردن تولید داخلی و اشتغال شد. دولت های مختلف اسلامی در ایران با استفاده از انرژی فراوانی که در اختیار دارند برای توزیع داخلی (دو برابر صادرات) قیمت های انرژی داخلی را پایین نگه داشته اند (پایین ترین قیمت در جهان پس از ونزویلا). این سیاست نه تنها کیف پول عمومی را ورشکسته کرده بلکه جایگزین کارگران با دستگاه های پر انرژی را نیز تشویق کرده است. نفوذ ترکیبی این سیاست ها منجر به رشد بیکاری در طی رونق نفت شد. بین 2006 و 2011, ارقام سرشماری نشان می دهد که اقتصاد تنها اضافه 14,000 شغل در هر سال زمانی که به طور متوسط 700,000 جوانان وارد بازار کار.
جای تعجب نیست که در این زمان جوانان به دنبال دیپلم به موسسات مختلف تحصیلی سرازیر شدند. ثبت نام در تحصیلات عالی افزایش یافت و از سال 2005 تا 2015 80 درصد افزایش یافت. نتیجه یک وضعیت نسبتا عجیب و غریب بوده است که تحصیلات بیشتر با بیکاری بالاتر همراه است همانطور که در شکل 4 نشان داده شده است. محرومیت اجتماعی زنان که در شکل 4 نیز به تصویر کشیده شده است از ویژگیهای غیرمولد بازارهای کار ایران پس از انقلاب است.
شکل 4. بیکاری و تحصیلات
منبع: نمونه دو درصدی از سرشماری ملی جمعیت 2016/2017.
شکست دوم با توجه به اهداف بلند برابری طلبانه انقلاب نابرابری بالا و پایدار است. شاخص جینی نابرابری درامد در ایران به طور کلی بالاتر از 0.40 باقی مانده است که هیچ تفاوتی با شاخص ترکیه ندارد که ادعای خاصی برای توسعه برابری طلبانه ندارد. تنها زمانی که شاخص جینی به زیر این سطح سقوط کرد پس از نقل و انتقالات سخاوتمندانه نقدی بود که به عنوان بخشی از اصلاح یارانه انرژی احمدی نژاد توزیع شد. تاکید بر تساوی عایدات به جای تولیدات مشخصه پترو پوپولیسم است.
کتاب های مرتبط
ایران تجدید نظر کرد
عدم تحقق رشد اقتصادی فراگیر نه تنها در نابرابری درامد بالا بلکه در درجات بالای نابرابری فرصت نیز دیده می شود. علیرغم رویکرد نسبتا برابری طلبانه برای ساختن مدارس دسترسی به فرصتهای تحصیلی بسیار نابرابر باقی مانده است. کودکان ایرانی که وارد مدرسه می شوند نسبت به همتایان خود در مصر و اردن و تونس احتمال کمتری برای رسیدن به دوره متوسطه دارند. همچنین یک کودک ایرانی با سابقه محروم حدود یک چهارم احتمال دارد که یک کودک با سابقه مناسب به دبیرستان برسد. همچنین سطح بالایی از نابرابری فرصت در پیشرفت تحصیلی از نمرات ریاضی و علوم حاصل از گرایش های مطالعه ریاضیات و علوم مشاهده می شود.
درس های یاد گرفته شده و از دست رفته
دو درس وجود داشت که انقلابیون می توانستند از نگاه به استراتژی توسعه دوران پهلوی یاد بگیرند. اولین مورد از دهه 1970 در مورد مشکلات سوگیری شهری و غفلت از شکاف روستایی-شهری بود. این درس به جمهوری اسلامی کمک کرد تا به رشد فراگیرتری دست یابد و پتانسیل تولیدی طیف وسیعتری از جامعه ایران را از بین ببرد.
اما درس دیگری نیز وجود داشت که می توانست از رشد اقتصادی قبل از انقلاب گرفته شود این درس مربوط به دهه 1960 بود. در طی سالهای 1962-72 که عواید نفت بسیار ناچیز بود ایران توانست اقتصاد خود را بیش از 10 درصد در سال رشد دهد و سرانه تولید ناخالص داخلی خود را در مدت کوتاهی دو برابر کند (شکل 2 را ببینید). یک درس مهم از این تجربه که طنین انداز طبقه متوسط ایران و دولت میانه رو روحانی است این است که اقتصاد ایران باید با بقیه جهان در ارتباط بماند و سیاست هایی را دنبال کند که به جای مصرف بر اشتغال تاکید داشته باشد.
مطالب مرتبط
بعد از 40 سال ها, است ریشه کن انقلاب ایران?
برای درک انقلاب 1979 ایران چه بخوانیم
چگونه بحران گروگانگیری ایران رویکرد ایالات متحده به تحریمها را شکل داد
راهنمای چگونگی مدیریت پایان دوران پس از جنگ سرد. تمام نظم را از محتوای هرج و مرج بخوانید "
